Vườn rừng – mô hình nông nghiệp bền vững

Mô hình vườn rừng nhiều tầng tán là sự kết hợp giữa tri thức bản địa và kiến thức khoa học để mang lại giá trị kinh tế cũng như cải tạo, phục hồi tài nguyên đất. Không giống phần lớn các mô hình nông nghiệp hiện đại phụ thuộc nhiều vào nhiên liệu hóa thạch, thuốc diệt cỏ, thuốc trừ sâu và phân bón, hình thức vườn rừng phát triển thuận tự nhiên có khả năng tự nuôi sống và mang lại nhiều giá trị to lớn.

Khái niệm và lịch sử của vườn rừng

Vườn rừng là mô hình trồng trọt đã có từ thời tiền sử sau đó được phát triển trên nhiều quốc gia trên thế giới, đã và đang tạo ra những giá trị vô cùng đáng kinh ngạc. Vườn rừng không chỉ mang lại nguồn thực phẩm lành mạnh mà góp phần bảo vệ môi trường sinh thái.

1. Vườn rừng là gì

Mô hình vườn rừng là sự kết hợp độc đáo giữa cây rừng và cây trồng hay còn gọi là nông lâm kết hợp. Với mô hình canh tác này thì người nông dân khá nhàn, hầu như không phải tốn nhiều công chăm sóc mà cây trồng cùng với hệ sinh thái tự nhiên trong đó tự sinh trưởng và phát triển. Cấu trúc nhiều tầng tán của vườn rừng đã tạo nên một hệ sinh thái ổn định và bền vững, góp phần tạo nguồn thực phẩm lành mạnh và dồi dào cho con người.

2. Lịch sử của mô hình vườn rừng

Vườn rừng là hình thức nông nghiệp cổ đại đã được thực hiện ở một số nơi trên thế giới từ thời tiền sử. Thuật ngữ làm vườn trong rừng được Robert hart – người Thụy Sĩ đặt ra vào những năm 1980, sau đó kỹ thuật này được các nhân vật chủ chốt trong cộng đồng nuôi trồng lâu đời áp dụng. Hiện nay, làm vườn rừng đã trở nên phổ biến, cơ sở lý thuyết và kiến ​​thức đã được mở rộng đáng kể bởi những người ủng hộ trong cộng đồng và các chuyên gia tận tâm khác.  

Vườn rừng được xem là hình thức canh tác lâu đời nhất trên thế giới từ thời tiền sử. Người ta đã tìm thấy vườn rừng dọc theo các bờ sông nơi có những cánh rừng rậm và ở chân núi ẩm ướt thuộc các vùng có gió mùa. Những loại cây có ích đã được xác định và giữ lại, loại bỏ cây kém hơn. Dần dần tập hợp chúng thành các loại cây trồng để phục vụ cho nhu cầu của con người. Cây trồng được sống chung với các loại cây rừng, hệ sinh thái và môi trường được duy trì phát triển. Và đây là hệ thống nông nghiệp có khả năng phục hồi cao nhất.

Lúc này, vườn rừng đa phần phân bố ở các vùng nhiệt đới và được biết đến với nhiều cái tên khác nhau như: Vườn nhà Kerala ở Nam Ấn Độ, Nepal, Zambia, Zimbabwe và Tanzania; Các khu vườn rừng Kandyan ở Sri Lanka; ở Mexico… Đây còn được gọi là các khu rừng nông nghiệp vườn rừng góp phần tạo nguồn thu nhập đáng kể và đảm bảo an ninh lương thực cho người dân địa phương.

Sau đó vườn rừng được mở rộng ở các khu vực có khí hậu ôn đới và tại nước Anh, ông Robert Hart đã thích nghi với việc làm vườn trong rừng vào những năm 1980. Ông Hart viết thành sách các lý thuyết về vườn rừng của ông được phát triển bởi Martin Crawford từ Agroforestry Research Trust (Ủy ban nghiên cứu nông lâm kết hợp) và các nhà văn hóa như Graham Bell, Patrick Whitefield, Dave Jacke và Geoff Lawton…

Cấu trúc của vườn rừng

Theo Robert Hart, dựa trên sự quan sát có hệ thống từ rừng tự nhiên và tự tạo dựng cho mình, vườn rừng sẽ có 7 tầng tán khác nhau bằng các phương pháp trồng xem canh.

Hệ thống bảy lớp của khu vườn rừng bao gồm:

1. Lớp mái che hoặc lớp cây cao

Lớp cây này thường cao hơn 9m, dành cho các vườn rừng lớn. Cây gỗ, cây có hạt lớn và cây cố định đạm là những loại cây điển hình thuộc loại này. Một số cây ăn quả lớn cũng có thể được trồng trong lớp này tùy thuộc vào loài và gốc ghép được sử dụng.

2. Lớp dưới mái che / tầng cây bụi lớn 

Thường cao từ 3-9m, có trong hầu hết các vườn rừng, hoặc ít nhất là những khu vực có không gian hạn chế, những cây này thường tạo nên lớp mái che. Phần lớn cây ăn quả nằm ở lớp này.

3. Lớp cây bụi

Lớp cây bụi thông thường cao 3m. Phần lớn các cây ăn quả thuộc lớp này, bao gồm nhiều cây lấy hạt, hoa, cây thuốc và các cây có lợi khác.

4. Lớp thân thảo

Thực vật trong lớp này sẽ chết vào mùa đông, nếu thời tiết đủ lạnh. Chúng không có thân gỗ như lớp cây bụi. Nhiều loại thảo mộc làm gia vị và thảo dược thuộc lớp này.

5. Lớp phủ mặt đất

Một số loài thực vật có thể vừa thuộc lớp thân thảo vừa thuộc lớp phủ mặt đất. Tuy nhiên các loài thực vật trong lớp phủ mặt đất thường sống trong bóng râm, mọc dày đặc trên mặt đất, che lấp các khoảng đất trống và thường có thể chịu được sự đi lại, giẫm đạp.

6. Lớp bên dưới lòng đất

Đây thường là các loại rau củ. Nhiều loại cây này có thể được tận dụng trong lớp thân thảo, lớp dây leo, và lớp phủ mặt đất.

7. Lớp dây leo

Cây cố định đạm sẽ làm giá đỡ cho các cây dây leo. Đây cũng là một cách tuyệt vời để tăng thêm năng suất cây trồng cho một không gian nhỏ. Đây thường là những bổ sung muộn cho khu vườn, vì chúng rõ ràng cần những cây cứng cáp để leo lên.

Dù chưa chính thức được công nhận là tầng tán trong cấu trúc, hiện nay nhiều tài liệu nghiên cứu đã bổ sung thêm các lớp thứ 8 và thứ 9 là lớp thủy sinh và lớp nấm ở một số loại vườn rừng.

8. Lớp thủy sinh

Ở các khu vực vườn rừng có suối chảy qua hoặc có đầm, hồ ở giữa, lớp thực vật này sinh sôi mạnh mẽ. Nếu bỏ qua danh sách này, chúng ta sẽ phải bỏ qua nhiều loài hữu ích cung cấp thực phẩm, chất xơ, dược phẩm, thức ăn gia súc, phân hữu cơ, sinh khối và quan trọng nhất là cung cấp hệ thống lọc nước thông qua xử lý sinh học.

9. Lớp nấm

Đây cũng là một lớp mới trong vườn rừng. Nấm thường sống ở những nơi đất màu mỡ hoặc có thể sống ở trên và ngay cả bên trong các rễ cây trong khu rừng. Mạng lưới nấm này có thể vận chuyển chất dinh dưỡng và độ ẩm từ nơi này sang nơi khác trong khu rừng tùy thuộc vào nhu cầu của cây trồng.

Ngày càng có nhiều nghiên cứu về lợi ích của nấm trong việc xây dựng và duy trì rừng. Ngoài nhiệm vụ quan trọng đó, nấm còn cung cấp thực phẩm và thuốc men cho chúng ta sử dụng bất cứ lúc nào. Nếu chủ động hơn, chúng ta có thể đầu tư thêm vào lớp này và tăng đáng kể sản lượng thu hoạch.

Ý nghĩa của vườn rừng

Vườn rừng là một mô hình trồng trọt không đòi hỏi nhiều công chăm sóc, nhiều loại cây trồng sẽ tự mọc lên mà không phải trồng lại. Việc tạo ra khối lượng lớn thực phẩm sạch, lành mạnh từ rừng giúp cho cơ thể con người khỏe mạnh hơn, tăng sức đề kháng và đẩy lùi bệnh tật.

Canh tác theo mô hình vườn rừng giúp khôi phục đất đai, đa dạng sinh học và môi trường sống đồng thời tạo ra nguồn thực phẩm hữu ích, chất lượng. Góp phần bảo vệ môi trường, hệ sinh thái bền vững đạt được hiệu quả : sản xuất thực phẩm, khôi phục sự màu mỡ của đất, đáp ứng nhu cầu thị trường.

Trồng nhiều loại cây trên cùng một diện tích đất sẽ tận dụng tối đa ánh sáng mặt trời ở các tầng tán lá theo chiều thẳng đứng từ trên cao xuống mặt đất tùy theo nhu cầu ánh sáng của từng loài cây. Tán lá của những cây ở tầng trên có tác dụng che mưa chắn nắng cho những cây tầng dưới.

Mô hình này cũng hạn chế sự phát triển và lây lan của một số loài sâu bệnh. Nhiều loại cây tiết ra các hợp chất từ các bộ phận như rễ, thân, lá, hoa, quả có tác dụng kìm chế hoặc xua đuổi sâu bệnh. Một số loài cây có tác dụng dẫn dụ các loài thiên địch và các côn trùng thụ phấn cho cây.

Mỗi loài cây có nhu cầu về hàm lượng các chất dinh dưỡng khác nhau. Do vậy khi trồng xen các loại cây có nhu cầu dinh dưỡng bổ sung cho nhau sẽ tạo sự cân bằng dinh dưỡng trong đất.

Trồng kết hợp những loài cây hữu ích là một phần quan trọng trong mô hình vườn rừng, điều này giúp tạo nên nhiều loại thực phẩm ngon, sạch, lành mạnh, dược liệu quý. Bên cạnh đó, hệ thống các tầng tán giúp tạo nguồn nhiên liệu: Chất xơ, thức ăn xác bã mùn thực vật làm phân bón… Kích thích sự tham gia của cộng đồng trong việc bảo vệ môi trường, tạo dựng hệ sinh thái bền vững.

Rừng là một trong những hệ sinh thái ổn định nhất trên trái đất. Mô hình vườn rừng góp phần tạo sự đa dạng sinh học, đồng thời sản xuất nhiều sản phẩm lương thực, thực phẩm lành mạnh cho con người. Mô hình đang được nhân rộng và phát triển khắp nơi nhằm giúp khôi phục đất đai đang bị hoang hóa, cằn cỗi bởi những phương thức canh tác hiện đại lạm dụng hóa chất và tư tưởng chạy theo lợi nhuận và góp phần bảo vệ môi trường.
Nguồn bài viết: Internet